Имрӯз дар баъзе заминҳои наздимактабҳои Тоҷикистон тағйироти хеле муҳим ба амал меоянд. Дар ин ҷо кӯдакон машғулиятҳои воқеан ҷолиб меёбанд: хонанадагон аз чӣ гуна навдаву ниҳолҳо месабзанд, намии хокро санҷидан, гули аввалинро мушоҳида намудан, ҳосил ҷамъ кардан ҳшинос мешаванд. Замини назди мактабӣҳо, боғҳо ва гармхонаҳо дар ин мактабҳо ба фазои таҷриба, ғамхорӣ ва кашфиёт табдил меёбанд. Маҳз чунин ҳавлиҳо қаҳрамонони Озмуни дуюми миллии «Беҳтарин боғи мактабӣ – 2025» гардиданд.

Барои бисёриҳо ин озмун на танҳо як чорабинии тақвими мактабӣ, балки як ҳикояи воқеӣ шуд, ки дар он кӯдакон, падару модарон ва омӯзгорон дар як ҷониб қарор гирифтанд — дар ҷониби замин, меҳнат ва муносибати огоҳона ба ғизо. Озмун соли дуюм пай дар пай нишон медиҳад: вақте ки кӯдак худ роҳи аз тухм то табақро мебинад, суҳбат дар бораи ғизои солим дигар абстрактӣ намемонад.

Ҳаракати боғдорӣ

Агар озмуни аввали замини назди мактабӣҳои мактабӣ барои бисёр мактабҳо як кӯшиши эҳтиёткорона буд, пас дар соли 2025 иштирок аллакай хусусияти боэътимод ва бошуурона гирифт. Мактабҳо ба озмун на ҳамчун як иқдоми яквақта, балки ҳамчун раванд назар карданд, ки метавон онро рушд дод, такмил бахшид ва ҷузъи муҳити таълимӣ гардонд.

Мавзӯи сол — «Ганҷинаҳои Замин: боғи орзуии органикӣ» — самти дурустро муайян кард ва диққатро аз миқдор ба сифат, аз рақобат ба муносибати эҳтиёткорона бо табиат равона намуд. Сухан дар бораи он мерафт, ки чӣ гуна маҳсулотро бидуни зарар ба хок парвариш кардан мумкин аст, чӣ гуна ба кӯдакон эҳтиром ба меҳнат ва захираҳоро омӯзондан лозим аст ва чӣ тавр қитъаи мактабиро ба фазои зиндаи омӯзиш табдил додан мумкин.

Кори муштарак барои саломатии кӯдакон

Ташкили озмун намунаи равшани он гардид, ки чӣ гуна талошҳои муштарак ба натиҷаҳои устувор мерасонанд. Дар ин лоиҳа Барномаи ҷаҳонии озуқавории СММ, Институти соҳавии ғизои Федератсияи Русия, Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ муттаҳид шуданд. Дар паси ин ҳамкорӣ фаҳмиши умумӣ меистад: ғизои мактабӣ хеле пештар аз ошхона оғоз меёбад — аз фарҳанги муносибат ба хӯрок.

Иштирокчиён бояд замини назди мактабӣ, боғ ё гармхонаи амалкунандаи мактабиро, ки бо истифодаи равишҳои органикӣ рушд дода мешавад, пешниҳод мекарданд ва нишон медоданд, ки ин қитъа чӣ гуна дар раванди таълим истифода мешавад. Муҳим он буд, ки на танҳо ҳосил парвариш карда шавад, балки кори низомнок нишон дода шавад: банақшагирии кишт, нигоҳубини растаниҳо, ҷалби кӯдакони синну соли гуногун ва робитаи қитъаи мактабӣ бо мавзӯи ғизои солим.

Дар супориш ба нақши кӯдакони синфҳои ибтидоӣ таваҷҷуҳи махсус дода шуд. Ҳайати ҳакамон арзёбӣ мекард, ки саҳми онҳо то чӣ андоза фаҳмо ва бехатар аст, кори қитъа чӣ гуна бо дарсҳо, мушоҳидаҳо ва супоришҳои эҷодӣ пайваст мешавад. Барои мактабҳо муҳим буд нишон диҳанд, ки кӯдакон меҳнати вазнинро иҷро намекунанд, балки тавассути амал, мушоҳида ва иштирок меомӯзанд.

Озмун шаффофият ва кушодагиро дар назар дошт. Мактабҳо маводи аксӣ ва видеоӣ омода мекарданд, усулҳои истифодашударо тавсиф менамуданд, нақл мекарданд, ки ҳосил чӣ гуна тақсим мешавад ва натиҷаҳои кор чӣ гуна ба ҳаёти мактаб бармегарданд. Ин равиш имкон дод, ки паси ҳисоботҳо равандҳои зинда ва тағйироти воқеӣ дида шаванд.

Ҷуғрофияи озмун

Дар озмун мактабҳо аз вилояти Хатлон, ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ ва вилояти Суғд иштирок карданд. Дар маҷмӯъ 49 дархост пешниҳод шуд. Дар паси ин рақами хушк шароити гуногун, минтақаҳои иқлимии мухталиф ва имкониятҳои фарқкунанда меистоданд, аммо ҳадаф як буд — фароҳам овардани фазое барои кӯдакон, ки дар он метавон тавассути амал омӯхт.

Ҳар як дархост ҳикояи худро дошт. Дар ҷое замини назди мактабӣи мактабӣ идомаи анъанаҳои оилавии кишоварзӣ гардид, дар ҷое — таҷрибаи нав. Дар ҷое кӯдакон бори аввал диданд, ки сабзавот чӣ гуна месабзад, ва дар ҷое аллакай фарҳангҳоро хуб фарқ мекарданд ва мефаҳмиданд, ки як усули нигоҳубин аз усули дигар чӣ фарқ дорад.

Дастгирие, ки аҳамият дорад

Дастгирии ташкилкунандагон танҳо маъмурӣ набуд. Мактабҳо маводи иттилоотии зарурӣ гирифтанд, имкони додани савол ба мутахассисон, мубодилаи мушкилот ва ҷустуҷӯи роҳи ҳалро якҷо пайдо карданд.

Барои мактабҳо гурӯҳҳои корӣ таъсис дода шуданд, ки дар онҳо омӯзгорон метавонистанд аз агроном машварат гиранд, масъалаҳои хок, обёрӣ, муҳлати кишт ва ҷамъоварии ҳосилро баррасӣ намоянд.

Нақши махсусро сафари агроном ба ноҳияҳо бозид. Ӯ дар маҳал шароити воқеии қитъаҳои мактабиро арзёбӣ намуда, тавсияҳои мутобиқ ба иқлим ва имкониятҳои ҳар як мактаб пешниҳод кард. Ин равиш хеле арзишманд аст, зеро нишон медиҳад: кӯдакон на қоидаҳои абстрактӣ, балки кишоварзии амалии оқилонаро меомӯзанд.

Дар ҷӯякҳои замини мактабӣ чӣ мерӯид

Қитъаҳои мактабӣ дар доираи озмун гуногунранг ва воқеан зинда буданд. Дар замини назди мактабӣ сабзавотҳои маъмулию муҳим барои ғизои кӯдакон — карам, сабзӣ, пиёз, лаблабу, картошка, помидор, бодиринг ва қаламфур парвариш карда мешуданд. Ба сабзагиҳо диққати зиёд дода мешуд, ки барои таъм ва фоидаи таомҳои мактабӣ хеле муҳиманд.

Аммо муҳимтар аз маҷмӯи зироатҳо равиш буд. Мактабҳо мекӯшиданд усулҳои органикиро истифода баранд, бо компост ва пору кор кунанд, киштгардонро риоя намоянд ва обро сарфа кунанд. Ин дар кӯдакон фаҳмишеро ташаккул медод, ки замин захираи бепоён нест, балки организми зиндаест, ки ба ғамхорӣ ниёз дорад.

Иштирокчиёни хурдсол

Кори қитъа ба раванди таълим ворид карда шуда буд. Кӯдакон мушоҳида мекарданд, савол медоданд, дафтарчаҳои оддӣ мебурданд, муқоиса кардан ва хулоса бароварданро меомӯхтанд.

Самти ҷудогона озмуни расмкашии «Ганҷинаҳои сеҳрноки боғи орзуи ман» гардид. Тавассути расмҳо кӯдакон нақл мекарданд, ки замини назди мактабӣи худро чӣ гуна мебинанд, барои онҳо чӣ муҳим аст ва кадом меваҳоро арзишмандтар мешуморанд.

Вақте ки мактаб ва оила ба як даста табдил меёбанд

Яке аз лаҳзаҳои гармтарини озмун иштироки фаъолонаи волидон буд. Оилаҳо бо тухмӣ ва асбобҳо кӯмак мерасонданд, таҷрибаи худро мубодила мекарданд ва барои нигоҳубини қитъа меомаданд. Замини наздимактабӣ ба макони вохӯрӣ табдил меёфт — на расмӣ, балки зинда.

Барои кӯдакон ин хеле муҳим аст: вақте ки волидон дар канор ҳастанд ва ба он чӣ дар мактаб на танҳо дар дарс, балки берун аз синф мегузарад, таваҷҷуҳ доранд, дар кӯдак эҳсоси арзишмандии меҳнати худ ташаккул меёбад.

Сабзавот ва сабзагиҳои парваришёфта дар хоҷагии назди мактаб дар ошхонаҳои мактабӣ истифода мешуданд, қисме барои рушди минбаъдаи қитъа фурӯхта мешуд ва зиёдатӣ ба оилаҳо дода мешуд. Ин ба кӯдакон имкон медод арзиши натиҷаро дарк кунанд ва бинанд, ки заҳматашон маънои воқеӣ дорад.

На анҷом, балки оғози роҳ

Арзёбии корҳои озмунӣ дар номинатсияҳои «Беҳтарин боғ», «Беҳтарин зимини наздимактабӣ» ва «Беҳтарин гармхона» аз ҷониби ҳакамон анҷом дода шуд, ки ба он намояндагони ташкилотҳои калидии миллӣ ва байналмилалӣ шомил буданд. Корҳоро мутахассисони Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати маориф ва илм, Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, Барномаи ҷаҳонии озуқавории СММ ва Ассотсиатсияи агрономҳои Тоҷикистон баррасӣ карданд. Ин таркиби ҳакамон имкон дод, ки замини назди мактабӣҳои мактабӣ аз чанд ҷиҳат — таълимӣ, санитарӣ-гигиенӣ, агрономӣ ва аз нуқтаи назари ғизои солими кӯдакон — арзёбӣ шаванд.

Қарор дар асоси маводи пешниҳодкардаи мактабҳо, ҳисоботҳои аксӣ ва видеоӣ, инчунин бо дарназардошти тавсияҳои агроном қабул гардид. Ҳакамон на танҳо намуди зоҳирӣ ва ҳосилнокии қитъаҳоро, балки то чӣ андоза ба ҳаёти мактаб ворид будани замини назди мактабӣ, иштироки кӯдакони синфҳои ибтидоӣ, риояи принсипҳои кишоварзии органикӣ ва баргаштани натиҷаҳои меҳнат ба ғизои мактабӣ ва раванди таълимро арзёбӣ карданд. Маҳз равиши маҷмӯӣ ҳангоми интихоби ғолибон ҳалкунанда шуд.

Дар номинатсияи «Беҳтарин боғи мактабӣ» ҷои аввалро муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии № 7 ноҳияи Ёвони вилояти Хатлон ишғол кард. Боғи мактаб барои нигоҳубини низомноки дарахтони мевадиҳанда, истифодаи босаводи усулҳои органикӣ ва ҷалби фаъоли кӯдакон ба мушоҳидаи рушд ва инкишофи растаниҳо қадрдонӣ шуд. Ҷои дуюмро дар ин номинатсия мактаби № 4 ноҳияи Деваштичи вилояти Суғд гирифт, ки дар он боғ ҷузъи муҳити таълимӣ гардидааст.

Дар номинатсияи «Беҳтарин замини назди мактабӣ» ғолиб мактаби миёнаи № 12 ноҳияи Айнии вилояти Суғд гардид. Замини назди мактабӣ ин мактаб бо гуногунрангии зироатҳо, киштгардони андешидашуда ва ташкили кори хуб бо кӯдакони синфҳои ибтидоӣ фарқ мекард. Ҷои дуюмро мактаби № 17 шаҳри Исфараи вилояти Суғд ишғол намуд.

Дар номинатсияи «Беҳтарин гармхонаи мактабӣ» ҷои аввал ба мактаби № 48 ноҳияи Деваштичи вилояти Суғд дода шуд. Гармхона ба мактаб имкон дод мавсими парвариши сабзавот ва сабзагиҳоро дароз намояд ва ба лабораторияи воқеии таълимӣ барои кӯдакон табдил ёфт. Ҷои дуюмро мактаби № 16 ноҳияи Панҷакенти вилояти Суғд гирифт.

Ғолибон дар ҳар се номинатсия сертификатҳо ба маблағи 10 000 сомонӣ гирифтанд. Ин маблағҳо танҳо барои васеъ ва рушди минбаъдаи замини назди мактабӣҳо, боғҳо ва гармхонаҳои мактабӣ — хариди тухмӣ, асбобу анҷом ва беҳтар кардани шароити парвариш — пешбинӣ шудаанд. Барои мактабҳо ин на танҳо мукофот, балки захираи воқеӣ барои идомаи кор гардид.

Ҷойи махсусро дар озмун эҷодиёти кӯдакон ишғол кард. Дар доираи озмуни расмкашии «Ганҷинаҳои ҷодугаронаи замини назди мактаби орзуи ман» ва озмуни эссе барои хонандагони синфҳои болоӣ ҳакамон корҳои он хонандагонро қадрдонӣ карданд, ки мавзӯи замин, табиат ва меҳнати муштаракро амиқ дарк карда буданд.

Беҳтарин иншо эссеи хонандаи синфи 7-уми мактаби № 12 ноҳияи Айнии вилояти Суғд — Турдиев Алибек дониста шуд. Дар навиштааш Алибек заминро ҳамчун маконе тасвир мекунад, ки инсон дар он оромӣ меёбад, масъулиятро меомӯзад ва натиҷаи меҳнати худро мебинад. Тавассути қиссаи боғи вайроншуда ва баъдан барқароршудаи мактабӣ ӯ нишон медиҳад, ки ғамхорӣ ба табиат ва кори муштарак метавонанд ҳатто он ҷое, ки ҳама чиз аз даст рафтааст, зиндагиро баргардонанд.

Ғолиби озмуни расмкашӣ хонандаи синфи 4-уми мактаби № 4 ноҳияи Деваштичи вилояти Суғд — Аҳмедов Алимухаммад гардид, ки кори ӯ замини назди мактабӣро ҳамчун фазои зинда ва ҷодугарона, пур аз ғамхорӣ ва маъно тасвир намуд.

Муаллифони беҳтарин корҳои эҷодӣ бо туҳфаҳои хотиравӣ — ҷузвдонҳои мактабӣ бо лавозимоти канселярӣ — қадрдонӣ шуданд. Аммо мукофоти асосӣ эътирофи он буд, ки нигоҳ, хаёл ва муносибати самимии кӯдакон ба табиат арзиш доранд ва ҳамрадифи натиҷаҳои «калонсолон» садо медиҳанд.

Маросими ҷоизасупорӣ 20 ноябри соли 2025 дар Китобхонаи миллии Тоҷикистон дар доираи Форуми кишварҳои ИДМ оид ба ғизои мактабӣ баргузор гардид. Барои кӯдакон ин лаҳзаи нодир ва ҳаяҷонбахш буд — дидани он ки замини назди мактабӣи мактабиашон қисми гуфтугӯи бузург дар бораи саломатӣ, ғизо ва ояндаи кишвар мегардад.

Маҳз дар чунин лаҳзаҳо замини назди мактабӣи мактабӣ дигар танҳо як қитъаи замин намемонад. Он ба нуқтаи рушд табдил меёбад — барои мактаб ва пеш аз ҳама барои кӯдак.

Озмуни дуюми замини назди мактабӣҳои мактабӣ нишон дод, ки чунин ташаббусҳо дар Тоҷикистон ҷой гирифта, рушд мекунанд. Онҳо имкон медиҳанд дар бораи ғизои солим на ба таври пандомез, балки тавассути таҷриба сухан ронем, мактаб ва оиларо ба ҳам наздик мекунанд ва дар кӯдакон эҳтиром ба замин ва меҳнати худро ташаккул медиҳанд.

Ва шояд маҳз ҳамин замини назди мактабӣҳои мактабӣ имрӯз пояҳои боэътимодтарини ояндаро мегузоранд — замоне ки кӯдак бо дарке ба воя мерасад, ки ғамхорӣ ба саломатӣ аз як тухми хурде оғоз меёбад, ки бо дасти худ коштааст.